Eski Çağların GPS’i: Usturlablar

Günümüzde yönümüzü bulmak için küresel konumlandırma sistemlerini, ingilizce kısaltmasıyla gps’leri kullanıyoruz. Birden fazla uydu aracılığıyla çalışan bu sistem sayesinde tam konumumuzu, yönümüzü ve daha birçok şeyi öğrenebiliyoruz. Ancak eski çağlardaki insanlar bu gereksinimlerinin bir kısmını basit ve güzel bir aletle karşılayabiliyordu: Usturlablarla…

Yaklaşık 15 cm çapındaki büyük bir cep saatine benzeyen bu basit aletle bir çok şey hesaplanabiliyordu. Astronomlar, matematikçiler, coğrafyacılar ve diğer bir çok bilim insanı tarafından kullanılan usturlab, bu nedenle  yakın zamana kadar popülerliğini korumuştur.

Usturlab ve usturlab benzeri aletlerin çok eski yıllardan beri kullanıldığı biliniyor. Ancak bunlarla ilgili sağlam kaynaklara ulaşılamamıştır. Yazılı kaynaklara göre, ilk usturlap MÖ 2. yüzyılda İznik’te yaşamış Hipparkhos tarafından bulunmuş. Yaşamının büyük bir kısmını Anadolu’da geçirmiş olan Hipparkhos’un Rodos Adası’nda öldüğü tahmin ediliyor. Ömrünü matematik ve astronomiyle ilgilenerek geçiren bu bilim insanı usturlabı keşfederek belki de dünyanın kaderini değiştiren en önemli aleti ortaya koymuştur. Çünkü usturlab olmasaydı ne denizcilik ne de mimarlık gelişebilirdi. Hipparkhos’tan sonra MS 375 yılında İskenderiyeli Theon usturlabın bilimsel olarak nasıl çalıştığını açıklamıştır. Her ne kadar usturlabı Hipparkhos’un bulduğu düşünülse de usturlabın tam mânâsıyla geliştirilip yayılmasını Müslüman bilim adamlarının sağladığı su götürmez bir gerçektir.

MS 771 yılında Ebu İshak el Fezari usturlabı İslami usturlaba dönüştürerek namaz saatlerini hesaplamıştır. 9. yüzyılda da Ahmed Fergani, usturlab kullanarak Güneş’in yarıçapını ölçmeyi başarmış ve Güneş’in çapının 6.410.000 metre olduğunu söylemiştir. Ahmed Fergani ayrıca Nil Nehri’nin sularının hızını ve yüksekliğini ölçen özel bir alet icat etmiştir. 858-929 yılları arasında yaşayan ve Şanlıurfa’nın ilçesi Harran’da doğan Battani, usturlabı geliştirerek üzerine yıldız tabloları yerleştirmiştir. Bu şekilde Battani, 1 güneş yılını 365 gün 5 saat 46 dakika 24 saniye olarak ölçmüş ve astronomi biliminde önemli bir iz bırakmıştır. 927 yılındaysa, Nastulus isimli Arap bilim insanı tarihi bilinen ve günümüze ulaşan en eski usturlabı yapmıştır. Bu usturlab bugün Kuveyt’teki İslam Sanatları Müzesi’ndedir. 11. yüzyılda El Biruni, gök cisimlerinin yaptığı periyodik hareketlerin usturlabta ne şekilde kullanılması gerektiğini açıklayan bir kitap yazmıştır. 1325 yılında Farabi’nin hocası el Sarraç o güne kadar yapılan en karmaşık usturlabı yapmıştır.